Este fento, coñecido en Galicia como “lingua de cervo” ou “herba dos escaldados”, recibe múltiples nomes segundo a rexión: “herba cervúa”, “zanca de morenita”, “lengua cervina” ou mesmo “escolopendra”, termo co que foi recollida por San Isidoro de Sevilla. A súa forma alongada e brillante das frondes inspirou moitos destes nomes, evocando linguas ou patas de animais. Os fentos aparecen nos reOs fentos aparecen nos rexistros fósiles hai uns 360 millóns de anos, no Carbonífero. Porén, moitas das familias e especies que existen na actualidade non apareceron ata hai aproximadamente 145 millóns de anos, a comezos do Cretácico (despois de que as plantas con flores comezasen a dominar o ambiente) [1],[2]

CLASIFICACIÓN  TAXONÓMICA

 [3]Unha subespecie de Asplenium descende dun antepasado común amplamente distribuído no hemisferio norte, cunha dispersión unidireccional desde orixes europeos durante o Eoceno Inferior. A separación das liñas europeas, americanas e do leste asiático produciuse durante o Mioceno Inferior debido a vicariancias xeoclimáticas, e os eventos de poliploidía nas poboacións americanas crearon barreiras reprodutivas adicionais.

[4] utilizaron secuencias de seis marcadores plastidiais de 1030 accesións, representando aproximadamente 420 especies de Asplenium. Os resultados indicaron que Asplenium, na súa ampla circunscrición, é monofilético. Ademais, o estudo identificou 11 clados principais dentro do xénero, proporcionando unha nova estrutura filoxenética que aclara as relacións entre os diferentes grupos.

O complexo Asplenium scolopendrium foi posicionado como un grupo cohesionado e diferenciado, apoiando a idea de que constitúe un clado distinto dentro da familia Aspleniaceae. Esta evidencia molecular reforza as distincións morfolóxicas e ecolóxicas previamente observadas entre as variantes rexionais de A. scolopendrium, como as variedades europea (diploide), americana (tetraploide) e asiática (diploide). A estrutura xenética clara entre estas liñas apoia a hipótese de que a diversificación ocorreu por illamento xeográfico e por eventos de poliploidía, especialmente durante o Mioceno Inferior, cando os cambios climáticos e xeolóxicos moldearon a distribución actual da especie.

 abordaron as ambigüidades taxonómicas dentro do complexo A. scolopendrium. Utilizando datos xenómicos, o estudo posicionou a A. komarovii como unha variante de A. scolopendrium, máis estreitamente relacionada con A. scolopendrium var. americanum, sendo A. scolopendrium var. scolopendrium o grupo irmán. Os resultados suxiren que A. komarovii debe ser considerada unha variante de A. scolopendrium e non unha especie distinta, e identificaron subclados dentro de A. scolopendrium var. americanum con potencial para seren tratados como unidades evolutivamente significativas (ESUs).

Adaptacións evolutivas [2]
Poliploidía como barreira reprodutiva: As poboacións europeas de A. scolopendrium son diploides, mentres que as de América do Norte e Asia son tetraploides. Esta diferenza no nivel de ploidía actúa como unha barreira reprodutiva, impedindo o cruzamento entre as liñas e promovendo a divergencia xenética. A poliploidía, polo tanto, desempeña un papel crucial na especiación dentro do complexo.

Adaptación a refuxios glaciais: Durante as glaciacións do Pleistoceno, A. scolopendrium sobreviviu en refuxios glaciais, como nunataks e áreas próximas aos Grandes Lagos. Estes hábitats ofrecían condicións microclimáticas favorables, permitindo a supervivencia e a acumulación de diversidade xenética. A alta diversidade haplotípica observada nestas rexións indica adaptacións específicas a estes ambientes illados.

Especialización ecolóxica: A especie amosa unha forte preferencia por hábitats sombreados e húmidos, como bosques densos e barrancos. Esta especialización ecolóxica reflicte adaptacións morfolóxicas e fisiolóxicas que permiten a súa supervivencia en contornos con baixa luminosidade e alta humidade.

Dispersión e expansión xeográfica: Durante o Eoceno Inferior, A. scolopendrium expandiu a súa distribución xeográfica desde Europa cara a América do Norte e, posteriormente, cara ao leste asiático. Esta dispersión unidireccional foi facilitada por condicións climáticas máis cálidas e corredores forestais continuos, o que permitiu a colonización de novas áreas e a posterior adaptación a diferentes condicións ambientais.

Taxonomía xeral de Asplenium scolopendrium [2],[3],[4]

➢ Reino: Plantae
➢ División: Pteridophyta
➢ Clase: Polypodiopsida
➢ Orde: Polypodiales
➢ (sen clasificar): Eupolypods
➢ Familia: Aspleniaceae
➢ Xénero: Asplenium
➢ Especie: A. scolopendrium
➢ Nome binomial: Asplenium scolopendrium

DESCRICIÓN [5]

Fento facilmente identificábel polo feito de ter frondes enteiras, sen lóbulos nin subdivisións, a diferenza da maioría das especies deste tipo. As frondes son longas, poden acadar os 50–60 cm de longo e uns 5–6 cm de largura, con forma lanceolada, algo onduladas e máis escuras polo feixe que polo envés. Presentan nervios ben marcados, especialmente na páxina inferior. O raque é de cor castaña escura, espeso e con brillo ceroso, mentres que o rizoma é alongado e está recuberto de páleas da mesma tonalidade. Os soros son grandes, lineares, de 12–15 mm de longo, e dispóñense en liñas paralelas aos nervios na parte distal da páxina inferior da fronde, sen chegar á marxe, formando un patrón oblicuo ao eixe central.O rizoma é alargado, recuberto de páleas de cor castaña

Aínda que a especie se encadra no xénero Asplenium, debido á presenza de frondes enteiras tamén foi ocasionalmente atribuída ao xénero Phyllitis. Con todo, trátase dun fento doadamente recoñecible, xa que carece da división en segmentos típica da maioría das especies afíns.

DISTRIBUCIÓN [5]

Especie con distribución na Macaronesia e suroeste de Europa. Presente en todas as illas dos Azores, aínda que a raro na illa do Corvo . É común en toda Galicia.

HÁBITAT

No corazón das ladeiras umbrosas, entre musgos espesos, fragas atlánticas e regatos que murmuran baixiño, agroma un fento que leva séculos observando en silencio a evolución dos nosos bosques. O Asplenium scolopendrium, tamén coñecido como lingua de cervo pola forma alongada das súas follas brillantes, é moito máis ca unha planta: é un testemuño vivo da natureza intacta [5].

Este fento escolle moi ben onde medrar. Busca espazos húmidos e sombríos, lugares frescos con solos ricos en materia orgánica e ben drenados, onde poida manterse afastado dos extremos climáticos.Medra en xeral por riba dos 400 m de altitude en bosques densos. En Galicia, podemos atopalo tanto nas zonas de montaña como ao nivel do mar, sempre que exista un microclima que lle proporcione unha alta humidade relativa e sombra constante. Cando a humidade do ar é suficientemente elevada, presenta comportamento epilítico, medrando en fisuras  de rochas ou en nas fendas de muros [5].

O Asplenium scolopendrium prefire os solos calizos, cun pH entre 5 e 6,7 e textura franco-arenosa ou franco-limosa. Isto faino especialmente sensible ás alteracións do seu hábitat: a deforestación, o cambio climático ou a expansión de especies invasoras poden poñer en risco a súa supervivencia. Aínda así, demostra certa resiliencia, sendo capaz de persistir nalgúns espazos degradados, incluso con presenza de especies foráneas como Pittosporum undulatum [5].

Un aspecto fascinante é a súa capacidade para delatar a saúde do ecosistema. Alí onde medra este fento, atopamos un bosque maduro, cunha estrutura ecolóxica complexa e ben conservada. A súa presenza é como un selo verde de calidade ambiental [6].

A súa compañía tamén di moito: comparte hábitat con outras especies singulares como Laurus nobilis, diversos musgos e hepáticas, e outros fentos delicados como Trichomanes speciosum. Noutras rexións, aparece mesmo en bosques caducifolios e en plantacións pouco densas de coníferas, acompañado por especies como Arachniodes standishii e Polystichum tripteron [6].

Os estudos xenéticos revelan que este fento encerra unha gran diversidade entre poboacións, adaptándose a diferentes condicións de substrato, altitude e clima. Curiosamente, as poboacións insulares son menos diversas, mentres que as continentais mostran unha maior capacidade de adaptación, un reflexo claro da súa longa historia evolutiva [6].

ESTADO DE CONSERVACIÓN [5]

Preocupación menor (LC)

USOS

O seu uso medicinal remóntase á Antigüidade.

As frondes da Asplenium scolopendrium eran empregadas por vía interna en infusión, grazas ás súas propiedades astrinxentes, sudoríferas, diuréticas, expectorantes e aperitivas. Tamén se usaban para aliviar diarreas, disenterías, inflamacións intestinais e obstrucións no fígado e bazo. Polas súas capacidades antibacterianas, preparábanse gargarismos para doenzas da boca (encías e dentes) e da gorxa.

No uso externo, elaborábanse pomadas para queimaduras e escaldaduras, o que lle valeu o nome de “herba dos escaldados”. Tamén se aplicaban emplastos de frondes frescas sobre granos, forúnculos e cicatrices, favorecendo a súa curación. Outro uso peculiar era o dos sahumerios contra as almorranas, queimando as follas e expoñendo ao fume as zonas afectadas.

En zonas de Huesca eran empregadas para eliminar as dores de cabeza pois ‘ó baixar o sangue, vaise a dor’ [7].

En certas zonas críase que regulaba o ciclo menstrual e a menopausia, e así mesmo, actuaba como abortiva, como recolle un antigo pregón popular:

     “para as opiladas traio remedio, zanca de morenita e lingua de cervo”

A nivel veterinario, utilizábase en decocción para doenzas hepáticas e pulmonares do gando, e tamén como forraxe. 

Na actualidade, aínda que os seus usos tradicionais na medicina e na veterinaria caeron en desuso, a Asplenium scolopendrium segue a agochar un gran interese científico. A súa rica composición —chea de polisacáridos, mucílagos, taninos, flavonoides e incluso ácidos graxos como o araquidónico— podería converter esta antiga planta curativa nunha prometedora fonte de remedios naturais. 

Ás veces, para avanzar no futuro debemos mirar cara o pasado.

OBSERVACIÓNS REALIZADAS

Alén dos avistamentos sinalados no blogue, acudimos a moitos outros sitios de Santiago onde "aparentemente" se daban as condicións  para o desenvolvemento deste fento máis, non apareceu. Estes lugares son: 

- Parque de  San Domingos de Bonaval. Supuximos que limparon os muros xa que estes estaban sen vexetación e que por isto, non se avistou. 

-Parque Forestal da Selva Negra. Había as condicións adecuadas: sombra, regatos, e restos de pedras de antigas propiedades máis non apareceu. Podemos intuir que  os regatos non tiñan a sificiente sombra como para que crecese xa que non estaban arrodeados de árbores densas, só de arbustos pequenos e dispersos.

- Parque de Galeras. Paseo ao carón do Río Sarela, había rochas e árbores de ribeira que daban bastante sombra Sen embargo, a auga do río estaba dunha cor branquecina. Podería ser unha suposición que fosen a verter alí as augas residuais da urbanización de Galeras.Quizá esta zona estaba moi contaminada para o crecemento do fento. Por outra parte, ao continuar por todo o paseo do Sarela, a planta apareceu e diversos puntos  curiosamente correspondéndose con aqueles afastados da poboación e con máis bosque de ribeira ( máis sombra).

-Finca do Espiño. Todos os avistamentos da cerviña foron en auga en movemento. Nesta finca, hai un lago artificial polo que podería ser unha posinilidade que non aparecese por isto.

-Parque Berce do Sar. A zona de auga do parque apenas tiña sombra. Supoñemos que podería ser o factor polo que non apareceu a cerviña.

- Parque Brañas do Río Sar. Paseo ao carón do río sar, había rochas e árbores de ribeira que daban a sombra suficiente. Sen embargo, a auga do río estaba dunha cor branquecina e cheiraba realmente mal. Podería ser unha suposición que fosen a verter alí as augas do Multiusos e da Piscina Fontes do Sar xa que estaban a escasos metros. Quizá esta zona estaba moi contaminada para o crecemento do fento. 

BIBLIOGRAFÍA

[1]: de Asís, F. (2024, 25 de agosto). Los usos medicinales de la herba dos escaldados. La Región. https://www.laregion.es/sociedad/usos-medicinales-herbaescaldados_1_20240825-3286070.html 

[2] Heo K. et al. (2022). Evolutionary history of the Asplenium scolopendrium complex. Biological Journal of the Linnean Society. Filogenia e Adaptações Evolutivas de Asplenium scolopendrium 

[3] Xu K. et al. (2021). A global plastid phylogeny of the fern genus Asplenium. Molecular Phylogenetics and Evolution.

[4] Wollenweber M. et al. (2023). Molecular phylogenetic assessment of the Asplenium scolopendrium complex. ResearchGate

[5] Arboretum de Galicia. (s.f.). Asplenium scolopendrium - Cerviña (USU) [PDF].Disponible en: https://arboretumdegalicia.com/documentos/asplenium-scolopendrium-cervina-usu-pdf/ (consultado en abril de 2025)

[6] Ok, G. H., & Yoo, K. O. (2012). Características ecológicas de los hábitats de Asplenium scolopendrium L. y su análisis RAPD. Revista Coreana de Recursos Vegetales, 25(6), 719-730. Disponible en: https://doi.org/10.7732/kjpr.2012.25.6.719.

[7]: Blanco Salas, José & Ruiz Téllez, Trinidad & Vázquez, Francisco. (2018). Phyllitis scolopendrium (L) Newman.