TAXONOMÍA (CLASIFICACIÓN XERÁRQUICA)

• Dominio: Biota
• Reino: Plantae
• División: Magnoliophyta 
• Clase: Magnoliopsida 
• Subclase: Rosidae 
• Orde: Geraniales 
• Familia: Geraniaceae 
• Xénero: Geranium

O nome científico foi asignado por Linneo en Species Plantarum (1753), e non mudou desde entón; pero non era o orixinal. Linneo cita a Bauhin por usar o polinomio Geranium robertianum primum no seu Pinax theatri botanici en 1623. Bauhin, á súa vez, atribuíuno a Dodoens, quen incluíu a Geranium robertianum no seu Stirpium historiae en 1554.  

ETIMOLOXÍA:  

Geranio, o nome do xénero, provén do grego geranos, que significa grulla (ave). É unha referencia ao fruto en forma de pico (cápsula de sementes) que recorda ao pico dunha grulla. En canto ao epíteto robertianum, aparentemente honra a alguén co nome (probablemte o apelido) Roberto. Dícese que foi San Roberto, un monxe francés que ao redor do ano 1000 d.C. usaba esta planta para tratar e curar diversas enfermidades. Outra posibilidade é que simplementente seña unha corrupción de ruber, que significa vermello. 

DESCRICIÓN E BIOLOXÍA 

Geranium robertianum L., comúnmente coñecida como herba da agulla ou “Herba de San Roberto”  pertence a familia Geraniaceae. Trátase dunha planta herbácea, que forma nuha semirroseta e cunha altura de 10 a 50 cm. Normalmente, ramifícase na base e posúe un sistema de raíces fibrosas. A súa coloración adoita ser verde brillante ou oscura, ás veces con tonos vermellos, marcados ou non. G. robertianum é unha pranta moi fráxil, con un olor forte e desagradable. 

É importante sinalar que en Galicia coexisten outras especies do xénero Geranium, como Geranium purpureum, Geranium rotundifolium e Geranium molle, que poden compartir hábitats similares. Non obstante, G. robertianum distínguese polas súas anteras de cor púrpura, mentres que outras especies presentan anteras de cor amarelo. Ademáis, existen tres subespecies de Geranium robertianum, que son: G. robertianum subsp. Maritinum, subsp. Celticum e subsp. Robertianum. Non obstante, actualmente están consideradas estas tres como sinónimos da propia especie. 

O talo vexetativo é moi curto, mentres que o talo florífelo, que xorde das axilas das follas superiores da roseta, é decumbente (talo deutado cun extremo erguido) ou ascendente. Pode presentar ata 6 mm de diámetro e está cuberto de pelos glandulares e eglandulares densos na parte inferior. Non obstante, a pilosidade é varibale,puidendo non presentar pelos.

As follas inferior teñen un contorno poligonal, xeralmente cinco foliolos ovados, de 1.5 a 6.5 mm, con pelos dispersos en ambas caras e peciolos longos. As follas inferiores, polo contrario, son xeralmente ternadas, máis pequenas, con peciolos mais curtos e os lóbulos e dentes das follas son obtusos e mucronados (Tofts, 2004). 

As flores van por pares, aínda que poden aparecer individualmente, mais poden abortar. Presentan cinco sépalos, de 7 a 9 mm, oblongo-ovados ou lanceolados, aristados, pilosos e glandulares. Os pétalos son tamén 5, de 8 a 16 mm, de cor rosa brillante, con liñas escuras sobre un fondo máis pálido (puidendo chegar a ser branco).

SIMILITUDES E DIFERENZAS COS PARENTES 

Como se comentou na súa descripción, Geranium robertianum pertence á familia das geraniáceas e orde Geraniales.  

A súa etimoloxía procede do grego géranos, que significa grulla, debido ao parecido dos frutos das plantas desta familia, en especie os das especies do xénero Geranium coa cabeza e o pico desta ave. 

No apartado sobre a súa morfoloxía destacáronse algúns caracteres particulares desta especie, porén, pode ser confundida con algún parente e cuxas diferenzas se descuten neste apartado. 

O Geranium purpureum e o Geranium robertianum parecen tan similares que poden confundirse. Pero só a primeira vista. Distínguense polos seus estames.  

Estos son de cor amarelo en G. purpureum e de cor marrón roxizo en G. robertianum. 

Ademais, as flores de G. purpureum son algo máis pequenas que as de G. robertianum.  

Porén, non é posible distinguir con seguridade estos xeranios cando non están en flor.  

Esta última especie coa que se pode confundir é o geranio purpureo ou petirroxo (Geranium purpureum). Esta última pode alcanzar unha altura de ata 30 centrímetros e florece de abril a xullo. 

Crece como unha planta anual, pero tamén pode sobrevivir o inverno se as súas sementes xerminan en otoño en lugar de primavera e morre en canto as sementes maduran.  

Seguindo con outro parente; a principal diferenza entre G. robertianum e G. molle radica no tamaño e a forma dos pétalos das súas flores. Os de G. robertianum son máis grandes (6-9mm) e rectos, mentres que os de G. molle son máis pequenos (3-5mm) e profundamente fendidos no ápice, dando a impresión de ter 10 pétalos.   

Mencionamos tamén algunha característica adicional de G. molle:  Éste é un xeranio de ciclo anual bastante corrente nos campos e nas comunidades terofíticas localizadas en todo o territorio. As follas teñen un contorno redondeado con lóbulos non moi profundos. Como xa mencionamos anteriormente, forma unas flores de cor rosa, con cada pétalo profundamente dividido en dous lóbulos, e se non se mira con atención parece que posúe dez pétalos. Esta característica permite  diferenciala fácilmente tamén de Geranium rotundifolium a cal ten os pétalos só un pouco escotados. 

NÚMERO DE CROMOSOMAS

Estudos recentes recoñecen un xenoma diploide 2n = 64, non obstante, estudos anteriores de Grime et al. (1988) establecen 2n = 32, 64 posiblemente debido á relación con G. purpureum.

O Geranium purpureum, estreitamente relacionado, ten un número cromosómico de 2n = 32, e especulouse que esta especie podería ser un devanceiro de Geranium robertianum. Observouse que ambas as especies se hibridan en praias do suroeste de Gran Bretaña e Irlanda, producindo crías maioritariamente infértiles cun número cromosómico de 2n = 48. Este híbrido non se rexistrou en ningún outro lugar de Europa. 

FENOLOXÍA 

É unha planta anual ou bienal. As súas sementes poden xerminar pouco despois da dispersión das mesmas. Tipicamente florece entre abril e setembro, aínda que pode florecer durante todo o ano se as condicións son suficientemente suaves. 

USOS TRADICIONAIS 

Antigamente, Geranium robertianum tiña un amplo uso na medicina tradicional debido ás súas propiedades terapéuticas. Entre as máis importantes destacan: 

• Actividad antimicrobial 

• Antiviral 

• Antiinflamatoria 

• Antioxidante 

• Anticancerosa e antiproliferativa 

• Neuroprotectiva 

• Antidiabética 

DISTRIBUCIÓN E HÁBITAT 

Esta especie autóctona e moi frecuente é nativa de toda Europa, Asia occidental e África do Norte. Ademais, foi naturalizada en América do Norte e do Sur, Nova Zelanda e Australia. Encóntrase amplamente distribuída por toda a Península Ibérica ocupando concretamente as catro provincias galegas. 

Está presente desde o nivel do mar ata zonas de alta montaña, sendo unha especie moi común en ambientes húmidos e sombríos. Aparece tanto en zonas rurais como en contornas máis humanizadas: muros antigos e ruínas, beirarrúas, bosques caducifolios e zonas de ribeira... Ademais, está adaptada a unha gran variedade de substratos, pero prefire os silíceos 

ASPECTO ECOLÓXICO (RELACIÓN CON OUTRAS ESPECIES)

Outro aspecto interesante a comentar é a relación de Geranium robertianum  con outras especies, sobretodo falando de especies fitófagas.  A maioría destas especies aliméntanse das follas: o escaravello Aphthona nigriceps , o gurgullo dos prados Zacladus geranii , as larvas do gurgullo Limobius borealis , as chinches Dicyphus errans e Rhopalus subrufus , e o pulgón Acyrthosiphon malvae . Entre as demais, o escaravello Byturus ochraceus aliméntase do pole; o gurgullo sanguento Zacladus exiguus aliméntase das raíces; e as larvas da mosca serra Ametastegia ( Protoemphytus ) carpini minan as follas. En Europa existen moitas máis especies de insectos asociadas con el. 

ASPECTOS DE CONSERVACIÓN 

Esta planta, como se ven comentando, forma parte da flora urbana e periurbana de Santiago de Compostela. É unha planta que conta cun estado de conservación óptimo grazas en boa medida aos seus aspectos que se viñeron comentando, como o seu carácter ruderal que a converten nunha boa planta de zonas perirubás. Se ben é verdade que o seu estado de conservación se considera sen amenaza en Santiago de Compostela e lugares similares, isto é debido ao seu carácter e non por medidas de protección ou conservación específicas.  

Falando do seu estatus a nivel global, é unha planta con presenza nunha gran parte do planeta nos que non resulta en termos xerais ameazada, se ben é verdade que ao ser unha planta de escaso valor económico os estudos sobre o seu estatus de conservación son limitados debido a un menor interese no taxón referido. 

De feito, segundo a clasificación que realiza NatureServe, Geranium robertianum está englobada dentro da categoría G5, onde inclúe a todas as especies que a nivel global se atopan ampliamente extendidas cunha poboación estable.  

Polo tanto estaríamos falando dunha especie propia de áreas cosmopolitas, que se sitúan no extremo oposto aos endemismos, achegando unha distribución que abranxe a mayoría das áreas do globo en hábitats axeitados, o que tamén se coñece como pandemismo.

Porén, a pesar de estar ampliamente distribuída, debemos ter en conta que os procesos de diferenciación non se deteñen nas diferentes rexións polo que se se realizasen estudos moleculares probablemente se poderían achar diferenzas entre poboacións de diferentes rexións do mundo aínda sendo a mesma especie, ou incluso entre poboacións de localidades cercanas, nas que podería existir certo fluxo xénico entre elas e estar actuando as diferentes poboacións como unha metapoboación. 

Os datos de conservación desta especie son bastante limitados na península Ibérica, mais en Reino Unido numerosos estudos falan do seu estatus de conservación, mostrando una ampla presenza en todo o país. En Francia tamén se levaron a cabo estudos da súa presenza, mostrando unha distribución abundante por todo o territorio.

Tamén se achega unha fotografía da súa área de distribución na península Ibérica, na cal podemos observar como a súa presenza é continua en toda a cordilleira cantábrica así coma no territorio galego e boa parte do norte de Portugal, e poboacións amplas pero mais disxuntas falando en termos de grandes distancias de territorio na zona sur e centro da península.

Algo interesante a destacar tamén cando falamos do estudo desta especie e do seu taxón, e en consonancia co comentado anteriormente sobre a deficiencia do seu coñecemento en España, sendo mais amplo o seu estudo en Francia e Reino Unido, esto pode conlevar a un problema de déficit Flahaultiano, que consiste en cando a maior parte dos datos de distribución pertencen a unidades xeopolíticas, carecendo de significado biolóxico, con cada territorio seguindo o seu camino independente de reunión de datos biolóxicos e con enormes variacións de área, o que pode producir artefactos nas análises combiñadas.

En xeral é considerada nativa pero nalgunhas zonas concretas pode considerarse unha especie invasora. En Santiago de Compostela o seu estatus sería de especie nativa. A pesares da pouca información dispoñible, en Reino Unido fixéronse estudos e é considera nativa en case a totalidade do territorio agás en zonas moi concretas. 

Figura en Listas Vermellas de Gales ou Irlanda xa dende 2008 como unha especie de categoría preocupación menor (LC), e actualizacións mais recentes como a última de 2021 de Reino Unido séguena mantendo nesta categoría.

En Francia tamén se inclúe nesta categoría segundo revisións do 2019.

Na Península Ibérica está menos estudada, pero a súa distribución e arraigo tamén indican unha preocupación menor, ao igual que a súa situación en Santiago de Compostela, con poboacións ben establecidas.

Algunhas medidas para fomentar a presenza da especie e da súa comunidade en Galicia:  

Un aspecto interesante a ter en conta á hora de elaborar medidas para a súa protección e manter as poboacións viables debería ser manter un tamaño poboacional mínimo estable, para evitar efectos negativos de depresión por endogamia ou poder incrementar a variabilidade xenética.  

Definindo poboación mínima viable: Tamaño mínimo requerido de efectivos dunha poboación ou unha especie para ter unha probabilidade predeterminada de persistencia para unha cantidade de tempo dada.  

Outra medida non moi recomentada sería algunha medida de conservación ex-situ se ben temos que ter en conta que isto podería conlevar á perda de alelos e de variabilidade xenética polo que sempre se debería optar por fomentar a protección do seu espazo.

Poderíase optar tamén por realizar sementeiras nos sitios adecuados, tendo a precaución de que non se converta nunha invasora en Galicia 

Os servizos ecosistémicos xa se comentou que son minoritarios, ademais de ter un escaso valor económico. Os usos tradicionais se ben é verdade que chegaron a ter certa consideración non se atopan moi actualizados na actualidade. 

Non debería ser considerada unha planta con prioridade para a conservación. 

En canto á presenza de especies híbridas é interesante comentar que estudos recentes informaron sobre o híbrido G. robertianum  ×  G. purpureum. Na detección deste tipo de especies híbridas as ferramentas moleculares e de modelización de nicho son moi importantes para confirmar este tipo de presenzas. Este híbrido pódese atopar en guixarros marítimos ademais das súas localizacións que viñemos comentando dos parentais. Sería interesante poder inferir con ferramentas moleculares en que momento exacto evolutivo se puido abrir esta xanela ecolóxica que permitise a formación deste híbrido ademais de ser necesaria ese co-ocurriencia xeográfica co posterior mecanismo de hibridación que permitese a fusión de gametos e non a incompatibilidade. 

Polo tanto podemos ver como segue sendo un campo amplamente aberto á investigación na Península Ibérica para poder ampliar estas liñas de coñecemento máis vacantes que noutros países e que se veñen comentando ao longo deste apartado.

BIBLIOGRAFÍA 

1. Ali, D. H., Dărăban, A. M., Ungureanu, D., Căta, A., Ienașcu, I. M. C., Dinu, S., ... & Danciu, C. (2025). An Up-to-Date Review Regarding the Biological Activity of Geranium robertianum L. Plants, 14(6), 918. 

1. Tofts, R. J. (2004). Geranium robertianum L. Journal of Ecology, 92(3), 537-555. 

1. Flora de Galicia. (2017, 28 marzo). Geranium robertianum. Flora de Galicia. https://floradegalicia.wordpress.com/2017/03/28/geranium-robertianum/ 

1. Flora de Vigo. (2024, 25 abril). Geranium robertianum. Flora de Vigo. https://floradevigo.wordpress.com/2024/04/25/geranium-robertianum/ 

1. Herbario SANT. (s.f.). Herbario de la Universidad de Santiago de Compostela. Universidad de Santiago de Compostela. https://www.usc.gal/gl/servizos/herbario-sant  

1. Geranium robertianum L. (s/f). Catalogueoflife.org. Recuperado el 9 de abril de 2025, de https://www.catalogueoflife.org/data/taxon/3FV57 

1. Baltisberger, M., & Waser-Walter, J. (2009). Kreuzbarkeit des invasiven Geranium purpureum mit dem einheimischen Geranium robertianum (Geraniaceae). Botanica Helvetica, 119(1), 63-67. 

1. Guerreiro, C. A. C. (2024). Propriedades antiproliferativas e potencial anticancerígeno de Geranium robertianum L.