ROL MAPEADOR

Caracterización morfolóxica

O fiúncho (Foeniculum vulgare Mill.) é una planta perenne, glabra, glauca e moi aromática, con tallos que chegan ata os 2 metros, erectos, estriados e ramificados a partir da metade superior. [1]

Trátase dunha planta de orla de bosque moi recoñecible, repartida por practicamente toda a Península Ibérica. Á hora de recoñecela, destaca polos seus tallos verdes e erectos, de numerosas ramificacións con follas pinnadas de 3 a 4 veces. Os individuos máis xuvenís desta especie posúen coloración mais vibrantes e verdes, mais cando alcanzan o seu estado de madurez tórnanse mais escuras. [1, 2, 3]

Morfoloxicamente destacamos os seguintes atributos:

Follas, numerosas, moi ramificas e filiformes, son erectas e curtas. As mais basais pérdense pronto, as medias son de contorno tirando a triangular e as súas divisións de último orde son lineares e de ápice cartilaxinoso. As follas caulinares son alternas, e acúrtanse a medida que a planta gaña en altura; deste xeito, as superiores están reducidas a un simple e curto apéndice. [2,3]

Flores, reúnense en inflorescencias umbeladas compostas, sen brácteas. Dentro da umbela, as flores constan de:

• Cáliz, formado de 5 sépalos soldados e sen dentes
• Colora, con 5 pétalos amarelos, oblongos, e co ápice curvado, de modo que as flores posúen simetría pentámera
• Androceo con 5 estames
• Xineceo con ovario ínfero bicarpelar, bilocular, do que saen dous estilos de ata 0.4 mm, algo inchados na base, formando un estilopodio cónico que conflúe cun disco nectarífero. [3]

A súa fenoloxía abrangue dende xuño a novembro. [3]

Froito seco, indehiscente e monospermo, un diaquenio con dous mericarpos unidos pola cara comisural.[3]

Diferenciación morfolóxica con especies próximas

Dentro da familia das apiáceas, poderíase confundir con algunhas especies dos xéneros debido ás flores amarelas en umbelas que son moi semellantes ás de F. vulgare.

No campo, unha das especies que pode causar máis confusión co fiúncho é Ferula communis, unha apiácea de talo verde, erecto e follas ramificadas, pinnadas e filiformes.[4]  As principais claves para a diferenciación de F. communis e F. vulgare son:

1.  A aromaticidade do fiúncho, co seu característico cheiro a anís.
2. A forma das ramificacións e disposición das follas, de modo que en F. vulgare as ramificacións son mais abundantes, xerando un maior número de folla, e unha maior densidade á hora de comparalo cunha rama de F. communis.
3. A altura que alcanzan as inflorescencias, de F. communis, aínda que ambas florecen en umbelas, esta pode xerar cañas de ata 3 metros.
4. A parte mais basal dos talos de F. communis posúe unha cor avermellada.

Ridolfia segetum tamén é outra especie que pode causar confusións, xa que conta con talos verdes, erectos e estriados, follas pinnadas de 3 a 4 veces e umbelas con numerosas flores amarelas, ademais, anteriormente R. segetum era considerada do xénero Foeniculum. [5] Os seus distintivos característicos son:

1. A aromaticidade de F. vulgare, R. segetum carece de aroma.
2. R. segetum alcanza moita menor altura co fiúncho
3. O pedúnculo das umbelas de R. segetum (só chega aos 51 mm) non é tan longo coma o de  F. vulgare (de 2-3 cm). Ademais, R. segetum chega a ter moitos máis radios por umbela dos que chega a ter o fiúncho. [6]
4. F. vulgare é unha planta perenne presente en toda a Península Ibérica, metres que R. segetum é unha planta anual e de distribución maiormente mediterránea. [5]

BIBLIOGRAFÍA

1. Menéndez Valderrey, Juan Luis. Foeniculum vulgare. En asturnatura.com [en línea] Num. 147, 01/10/2007 [consultado el 16/4/2025]. Disponible en asturnatura.com. ISSN 1887-5068
2. Castroviejo Bolibar, S.  et al. (2012) Foeniculum Mill. Flora Ibérica. http://www.floraiberica.es/PHP/cientificos.php
3. Flora Vascular. Foeniculum vulgare Mill. [en línea] Flora Vascular – Foeniculum vulgare [consultado el 20/04/2025]. Disponible en https://www.floravascular.com/index.php?spp=Foeniculum%20vulgare
4. Menéndez Valderrey, Juan Luis.. Ferula communis subsp. catalaunica. En asturnatura.com [en línea] Num. 742, 17/06/2019 [consultado el 19/4/2025]. Disponible en asturnatura.com. ISSN 1887-5068
5. Flora Vascular. Ridolfia segetum (L.) Moris [en línea] Flora Vascular – Ridolfia segetum [consultado el 20/04/2025]. Disponible en https://www.floravascular.com/index.php?spp=Ridolfia%20segetum
6. Herbari Virtual. Ridolfia segetum (L.) Moris [en línea] Herbari Virtual del Mediterrani Occidental – Ridofila segetum [consultado el 20/04/2025]  Disponible en https://herbarivirtual.uib.es/es/general/473/especie/ridolfia-segetum-l-moris

ROL EVOLUTIVO

Historia evolutiva

O fiúncho é unha planta pertencente a o orden Apiales, familia Apiaceae, subfamilia Apioidae, tribu Apiae y ao xénero Foeniculum. A historia evolutiva desta especie remontase a finales do Cretácico, fai 68 millóns de anos, cando se da a diverxencia entre as familias Apiaceae e Aralicaceae. A diverxencia entre as subfamilias de Apiaceae, Saniculoidae e Apioidae ocorrería 14 millóns de anos máis tarde, a comezos do Eoceno. Pasarán 40 millóns de anos ata que apareza a tribu Apiae, á que pertenece Foeniculum vulgare a mediados do Mioceno. Dentro de Apiae, a diverxencía de novas especies no ocorreía ata finales do Mioceno, onde diverxe Apium graveolens da rama que dará lugar a Foeniculum. Nesta rama, ao comezo do Plioceno diverxe Petroselinum crispum, especie prima do fiúncho. Finalmente, case ao comezo do Cuaternario, aproximadamente fai 3 millóns de anos, daxe a diverxencia final dentro desta tribu, dando lugar a Foeniculum vulgare e a súa especie irmán, Anethum graveolens. [1,4]

Distribución xeográfica orixinal e actual

Atendendo a bibliografía, situase o oirxe do fiúncho no mediterráneo, sempre facendo referencia ao Sur de Europa, ao Norte de África e ao extremo occidental de Oriente medio [3,5]. Para poder tentar facer unha suposición máis exaacta sobre a súa localización orixinal, se tiveron en conta dous aspectos:

1º-Ambiente máis propicio para o crecemento da planta.

2º-Orixe xeográfico da sua especie irmá.

Tendo en conta este dous aspectos, poderíamos deducir que F. vulgare  orixinouse ben no extremo máis oriental do mar Mediterráneo, posiblemente no territorio comprendido entre Israel e Irán, ou ven no Noroeste africano no territorio ocupado actualmente por Marruecos e Argelia. Esto debese a que o terreno predilecto de Foeniculum, a pesar de poder crecer en a mayoría de solos, é un terreno seco e soleado. Este razonamento podería aplicar a gran parte do mediterráneo, pero é aquí onde entra en xogo o orixe de Anethum graveolens.

Atendendo a bibliografía, Anethum graveolens ten u orixen xeográfico máis definido que F. vulgare, sendo este O noroeste africano e a península arábiga. Se temos esto en conta, é fácil suponer que especies irmáns diverxerian nunha misma zona [6]. A hora de elixir entre estas dous rexión, a cosa se complica, pois hai argumentos válidos para ambas.

Para o norte de áfrica, teríamos o feito de que os cartaxineses poblaron dita zona dende o o século noveno antes de Cristo, e grazas ao valor comercial da planta debido as súas propiedades medicinales e culinarias, estes a houberan expandido polo mediterráneo na súa ampla rede de comercio.

Para a península arábiga, non so contamos con descripciones precisas de población autóctonas no deserto de Negev e o monte Dov en Israel, senón que ademáis a presencia dos eventos etisios durante a época de floración de Foeniculum, poderían haber dado lugar a diverxecia das dúas especies debido a isolación xenética que estes ventos provenientes do noroeste provocan [2]. Ademáis, supostamente existen rexistros que datan a introducción do fiúncho na India preto do século primeiro a.C, o que podería haber sido facilitado por un orixe máis oriental, aínda que non se pudieron atopar fuentes fiables sobre dita introducción.

Hoxe en día, o fiúncho habita todos os continentes do planeta a excepción da Antártida, sendo unha planta inavsora de preocupación mayor nalgún países coma Estados Unidos. Esta presencia mundial debese as propiedas antes atribuidas, que fan á planta un importante producto comercial. [3]

BIBLIOGRAFÍA:

1. Aiello, D., Ferradini, N., Torelli, L., Volpi, C., Lambalk, J., Russi, L., & Albertini, E. (2020). Evaluation of cross-species transferability of SSR markers in Foeniculum vulgare. Plants, 9(2), 175.
2. Barazani, O., Cohen, Y., Fait, A., Diminshtein, S., Dudai, N., Ravid, U., ... & Friedman, J. (2002). Chemotypic differentiation in indigenous populations of Foeniculum vulgare var. vulgare in Israel. Biochemical Systematics and Ecology, 30(8), 721-731.
3. Grover, S., Malik, C. P., Hora, A., & Kushwaha, H. B. (2013). Botany, cultivation, chemical constituents and genetic diversity in fennel (Foeniculum vulgare Mill): a review.
4. Wen, J., Xie, D. F., Price, M., Ren, T., Deng, Y. Q., Gui, L. J., ... & He, X. J. (2021). Backbone phylogeny and evolution of Apioideae (Apiaceae): New insights from phylogenomic analyses of plastome data. Molecular Phylogenetics and Evolution, 161, 107183.
5. WFO (2025): Foeniculum vulgare Mill. Published on the Internet;http://www.worldfloraonline.org/taxon/wfo-0000691487. Accessed on: 02 May 2025
6. WFO (2025): Anethum graveolens L. Published on the Internet;http://www.worldfloraonline.org/taxon/wfo-0000536042. Accessed on: 02 May 2025

ROL ECOLÓXICO

O fiúncho ten as características propias das “especies imán”, un tipo pranta que ten unha gran capacidade de atracción de polinizadores: ten flores amarelas, olorosas, e ricas en néctar. As súas flores son atractivas para unha gran diversidade taxonómica de insectos, sendo moi comúns as visitas de avespas (destacando a familia Vespidae), moscas (en especial a familia Syrphidae), abellas (xéneros Apis e Bombus, tamén diversas especies de abellas solitarias), e escaravellos de ata 6 familias diferentes [8].

A presenza de fiúncho non ten sempre as mesas consecuencias sobre as poboacións de polinizadores, se non que o seu efecto varía no espazo e no tempo.

• As diferencias espaciais reflíctense como cambios na entomofauna que máis visita as flores. Por exemplo, na India domina o xénero Apis (abellas da mel) [7], en Ucraína a familia Vespidae (avespas sociais) [8], e na República Checa a familia Coccinellidae (xoaniñas) [6].
• As diferencias no tempo débense a que a tempada de floración das umbelas macho sucede antes que a das umbelas femia [8], e moitos insectos prefiren visitar as umbelas macho. Por exemplo os escaravellos tenden a visitar máis as umbelas macho, e as abellas do xénero Bombus (abellóns) directamente non visitan as umbelas femia [8].

Queda claro que o efecto imán do fiúncho é moi importante no ecosistema, xa que ao atraer tanta diversidade de insectos, os fiúnchos aumentan tanto a diversidade de especies como a súa densidade de poboación. Estes efectos na entomofauna tamén traen consecuencias indirectas nas poboacións doutras especies, principalmente porque unha maior abundancia de polinizadores facilita que outras plantas da localidade tamén podan ser polinizadas. É posíbel que a elevada taxa de visitas do fiúncho produza que os polinizadores carguen o seu pole a outras especies [3], pero non todas as especies que a visitan actúan como verdadeiros polinizadores, así que en verdade non habería tanta interferencia como aparenta.

Outras formas de consecuencias indirectas que podería ter o fiúncho sobre as poboacións de outras especies ten que ver co ciclo de vida dos seus visitantes: moitas especies de avespas e moscas que se alimentan do seu néctar cando son adultas, teñen un estilo de vida carnívoro nos seus estadíos larvarios. Estas propiedades do ciclo vital dos insectos utilizáronse nas prácticas agrícolas como control das poboacións de herbívoros [5, 9], así que non é de estrañar que poda suceder algo similar na natureza. Por exemplo, as larvas das avespas do xénero Polistes utilizáronse en prácticas agrícolas como control das pragas de lepidópteros [6], e as larvas das moscas do xénero Episyrphus utilizáronse no control das poboacións de áfidos nos cultivos [9].

Ademais destes efectos sobre os polinizadores, o fiúncho tamén é de especial importancia para a conservación directa dalgunhas especies. Por exemplo, é unhas das principais especies que alimentan as larvas de Papilio machaon (macaón), unha bolboreta que aínda que teña unha distribución extremadamente ampla e está moi ben conservada a nivel global [10], ten algunhas das súas subespecies levan décadas en regresión, como é o caso da subespecie británica [2, 4]. Manter parches de fiúncho en condicións adecuadas sería unha boa forma de apoiar esas poboacións en regresión.

Ademais, as larvas e pupas desta bolboreta son moi depredadas por arañas e pequenos mamíferos [5], respectivamente, así que a poboación que axuda a manter o fiúncho tamén traería beneficios para estes dous taxóns.

· Efectos prexudiciais do fiúncho

Aínda que esta especie teña unha gran variedade de efectos positivos sobre a comunidade na que reside, hai recordar que nunha gran parte da súa distribución é unha especie exótica invasora (EEI), polo que é necesario comentar tamén os efectos negativos que ten sobre as comunidades nas que non é nativa.

O efecto más directo sobre as comunidades que invade é a alelopatía, porque os exudados das súas follas e as súas raíces son capaces de inhibir tanto a xerminación como o crecemento das plántulas das especies nativas [1]. Estas sustancias alelopáticas non teñen efectos negativos sobre a flora europea invasora [1], polo que ademais de dificultar o crecemento das especies nativas tamén estaría facilitando o avance das EEI europeas.

Outros efectos negativos baséanse nas súas propiedades imán: como son moi atractivas, os insectos polinizadores pasan na súa maioría primeiro polo fiúncho, e portarían pole de fiúncho a prantas nativas [3]. Este fenómeno ten moitas consecuencias negativas para as especies nativas, porque os seus pistilos estanse saturando dun pole que non é o da súa propia especie [3], o cal tamén é posíbel que teña efectos alelopáticos.

Que o fiúncho sexa unha especie que utiliza a alelopatía para atacar a especies nativas [1], que facilite o avance de prantas europeas invasoras, e que domine a competición polos polinizadores [3] tamén ten efectos en cuanto ás interaccións ecolóxicas propias do lugar que están invadindo: a dinámica das poboacións de polinizadores adáptase aos ciclos vitais do fiúncho en vez de aos da vexetación nativa, as especies que prefiran o fiúncho aumentarán en número con respecto ás que non, polinizadores exóticos invasores terán un nicho no que ancorarse a unha comunidade e así competir coas especies nativas, etc.

BIBLIOGRAFÍA

1. Colvin, Wesley I.; Gliessman, Stephen R. (2011). Effects of fennel (Foeniculum vulgare L.) interference on germination of introduced and native plant species. Allelopathy Journal, 8(1), 41-51. ISSN: 0971-4693
2. Dempster, J.P.; King, M.L.; Lakhni, K.H. (1976). The status of the swallowtail butterfly in Britain. Ecological Entomology, 1(2), 71-84. https://doi.org/10.1111/j.1365-2311.1976.tb01207.x
3. Etter, K. J.; Junquera, G.; Horvet-French, J.; Alarcón, R.; Hung, K.-L. J.; Holway, D. A. (2022) Interspecific pollen transport between non-native fennel and an island endemic buckwheat: assessment of the magnet effect. Biol Invasions, 24, 139–155. https://doi.org/10.1007/s10530-021-02626-0
4. Fox, Richard; Dennis, Emily B.; Brown, Andrew F.; Curson, Jon. (2022a). A revised Red List of British butterflies. Insect Conservation and Diversity, 15 (5), 485-495. https://doi.org/10.1111/icad.12582
5. Gould, Walter P.; Jeanne, R. L. (1984). Polistes wasps (Hymenoptera: Vespidae) as control agents for Lepidopterous cabbage pests. Environmental Entomology 13(1), 150–156. https://doi.org/10.1093/ee/13.1.150
6. Kopta, T.; Pokluda, R.; Psota, V. (2012). Attractiveness of flowering plants for natural enemies. Horticultural Science, 39 (2), 89-96. https://doi.org/10.17221/26/2011-HORTSCI
7. Shilpa P, Sowmya KS, Srikanth CD, Kuberappa GC (2014). Pollinator diversity and foraging activity on fennel, Foeniculun vulgare Mill. and African marigold, Tagetus minuta L. Pest Management in Horticultural Ecosystems, 20(2), 236–239.
8. Skaldina, Oksana. (2020). Insects associated with sweet fennel: beneficial visitors attracted by a generalist plant. Arthropod-Plant Interactions, 14, 399–407. https://doi.org/10.1007/s11829-020-09752-x
9. van Rijn, Pul C.J.; Kooijman, Jurgen, Wäckers, Felix L. (2013). The contribution of floral resources and honeydew to the performance of predatory hoverflies (Diptera: Syrphidae). Biological Control, 67, 32–38. https://doi.org/10.1016/j.biocontrol.2013.06.014
10. van Swaay, C., Ellis, S. & Warren, M. 2025. Papilio machaon (Europe assessment). The IUCN Red List of Threatened Species 2025: e.T160213A211382700. Recuperado el 1 de mayo de 2025 de https://apistaging.iucnredlist.org/es/species/160213/211382700

ROL ETNOGRÁFICO

Etnografía

O fiúncho (Foeniculum vulgare) é unha planta moi común especialmente vencellada á actividade humana polo seu carácter nitrófilo e éutrofo: aparece frecuentemente ó pé de leiras, suburbios, noiros e  cunetas, onde a xente e o gando remexeron e airearon a terra. A súa abundancia e proximidade a poboacións humanas, as súas rechamantes umbelas, e o intenso e agradable recendo que o caracteriza, serven para explicar a marcada presenza desta planta na sabedoría e tradición popular galegas.

Outros nomes para o fiúncho son pé de boi, néboda, mexacán, herba de anís, fieiteiro, funcho, fruncho, fonollo, fiúnxo, fiúnle, fiúncho, fionllo, fiollo, fiacha, teollo, feo, ciollo, canelo, brizo, anís fiollo, anís das castañas e anís. [5]

Os usos tradicionais do fiúncho.

• Culinarios.

O fiúncho forma parte tamén da tradición gastronómica galega, tanto polo seu recendo como pola súa abundancia e propiedades dixestivas. Parece que a súa presenza está ligada especialmente á elaboración de infusións e licores de anís (ó conter a súa esencia anetol) [6], así como á preparación das castañas cocidas. Inda que se sigan empregando na cociña actual, estes alimentos deberon xogar no pasado un rol moito máis significante, baseándose no consumo de castañas grande parte da dieta tradicional galega. Nalgúns fogares considerábase preciso o fiúncho para cocelas castañas, até o punto de non facelas se non o había (Comm.persoal).

“As castañas cocidas con casca denomínanse mamotas ou zonchos. Soen cocerse con sal e unhas herbas, normalmente fiúncho e nébeda (Nepeta cataria), para seren máis dixestíbeis.” [3]

Hai múltiples referencias a esta práctica en receitarios e webs adicados á cociña tradicional galega.  O fiúncho emprégase tamén en salsas, aliños e caldos (Com.persoal). Pódese mencionar a súa anecdótica incorporación na cociña galega de vangarda en tempos recentes.

• Curativos.

Ordénanse as propiedades sandadoras que se lle atribúen a esta planta en función da relevancia que parecen ter a nivel cultural (baseándonos na cantidade de veces que se mencionan en textos e a efectividade que se lles asocia). A calidade dixestiva do fiúncho parece ser a máis coñecida.

Recóllese no libro Hortulus (Herbario mediciñal do Mosteiro de Reichenau) que mastigar sementes de fiúncho despois do xantar axuda a facer a dixestión. Na Galiza consúmense en infusión as follas e sementes para tratar problemas gástricos: alivia os trastornos estomacais, cólicos, molestias intestinais e gases. Tamén axuda a reducir o malestar abdominal durante a menstruación. “As súas sementes, se se toman con leite de cabra, alivian a inchazón ou flato e o retraemento intestinal”. [10]

Emprégase para tratar a conxuntivite, engadíndoselle sal á infusión e aplicándoa enriba das pálpebras para lavar os ollos cando están conxestionados ou cansos. As raíces, follas e froitos empréganse para aliviar a bronquite. Ten calidades diuréticas. [2]

Para tratar a tose prepárase un xarope misturando con mel o zume da planta fresca espremida [9]. Walafirid Strabo (1852) cura a tose, por outra banda, engadíndollo ó viño [10].

Nalgúns escritos medievais recóllese a decocción da raíz do fiúncho como apócema afrodisíaca, especialmente de se macerar con canela. Debíase consumir esta apócema tres veces ó día para obter resultados. [7]

• Supersticiosos.

A pesares da maior ou menor efectividade dos seus principios activos, parte do efecto curativo que puidera ter o fiúncho pódese vencellar á superstición tamén, xa que o placebo é un elemento imprescindíbel na medicina tradicional. Velaquí un exemplo de uso sandador baseado exclusivamente na crenza:

“As umbelas da planta substitúen na Galicia interior o fiollo ou perexil de mar (Crithmum maritimum) no seu ritual á hora de curar o herpes. O curandeiro ou muller sandadora [...] prepara sobre unha mesa dez pratos brancos cheos de auga, nos que introduce en cada un deles unha umbela de fiúncho e e unha pedra de sal.

Entón, para exhortar o contaxio, entoa unha ladaíña mentres se persigna cunha das umbelas e logo reza un nosopai:

O Noso Señor polo mundo andou. / Sete titiritantes encontrou. Atopou a san Mateo. / San Mateo, cóutame estes titiritantes. / Como chos vou conter, se non teño con que nin poder. / O poder doucho eu, e con que o tes ti. / Con sal da mariña e fiollo do mar, e auga da fonte de nunca secar. / Polo poder de Deus e da Virxe María, un painoso e unha / avemaría.” [7]

“En Beariz (Ourense) ou en Lalín (Pontevedra) tallan o mal de aire cun hisopo feito con fiúncho que mollan en viño tinto. Tamén se usa como protector contra o mal de ollo en Cambados. Noutros puntos, como en Xeve (Pontevedra), curan a “erisipela’’ tocando na parte enferma con tres poliñas de silva, outras tres de estruga e outras tantas de fiúncho.” [4]

Di o antropólogo Rafael Quintía no seu Dicionario dos amuletos galegos:

“Fiúncho: Planta protectora contra o mal de ollo e as bruxas. […] Nalgúns lugares (así o recollín por exemplo en Mesía) na noite de San Xoán colocábase nas portas e ventás das casas e cortes para protexerse da acción maléfica das bruxas. Na Raia Seca, contra o bruxedo colócanse dous ramiños de fiúncho facendo unha cruz aos pés da cama ou debaixo da almofada (Rodríguez e Fontes, 2004: 195). Emprégase, ademais, para tratar o mal de ollo (Lis Quibén, 1949: 103). En Marin bendicíase o aire de bicho facendo cruces, do dereito e do revés, sobre a ferida cunha póla de fiúncho mentres se recita un ensalmo (Becoña, 1981: 115). Tamén ten outros usos medicinais e gastronómicos.” [8]

Ademais o fiúncho é unha das sete herbas máxicas de San Xoán, xunto co felgo macho, o codeso, a herba de san xoán, a malva, o romeu e a herba luísa (engadíndose outras dependendo da zona):

"Fiúncho, herba de obriga, corre os malos espíritos e é especial contra o mal de ollo. Á preparación denomínase: ‘facer o cacho’, que consiste en coller auga de sete fontes. A tradición recomenda deixar as plantas e flores nunha talla con esta auga á intemperie (que lle caia o orballo) durante a noite. Segundo a tradición o orballo dá as virtudes ás herbas, tema que foi cristianizado dicindo que é san Xoán que as bendí. Por riba da talla cómpre colocar uns cardos ou unhas silveiras para evitar que o demo cague nel.” [11]

Emprégase como elemento decorativo en festividades simbolizando a boa ventura. (Com. persoal)

• Outras curiosidades.

Como xa se mencionou, a recolección de fiúncho é un rito típico do día de San Xoán. Porén, é un elemento clave tamén noutras festividades: empregábase para decorar as rúas na procesión do Corpus xunto coa espadana (Typha sp.) (Com. persoal), e xoga un rol central durante o día dos Maios.

Nesta festa celébrase a eclosión da primavera, a chegada do verán pastoral, o día primeiro de maio de cada ano. Son especialmente coñecidos os maios de Redondela, Ourense (onde se celebra no día 3) ou Vilagarcía de Arousa, xa que nestas vilas a tradición mantense con forza. Porén, a celebración é típica das catro provincias galegas.

Son diversos os ritos que se veñen practicando dende a antigüidade polo día dos maios: algúns son cousa do pasado, mais moitos mantivéronse ou están en proceso de recuperación. É innegable, porén, que a figura do maio (representación totémica da vexetación e abundancia) mantén o protagonismo.

Días antes da celebración prepárase a estrutura do maio, sempre sobre unha padiola de madeira que permita carrexalo. A forma máis habitual é cónica, inda que nalgúns lugares faise tamén piramidal; adoita medir varios metros e coróase sempre cunha elaborada decoración. Ademais da estrutura típica, os maios poden tomar formas moi variadas. Moitos representan escenas cotiás, persoas, animais ou elementos da paisaxe, aparecendo nestes casos maior variedade e heteroxeneidade de materiais, mais sempre de orixe natural.

Nos días 29 e 30 de abril o traballo é atarefado: a xente xúntase para recoller fiúncho dos campos ou das beiras dos camiños, tanto como faga falta para cubrir o maio ó completo. Cortaranse as follas para coselas con paciencia, unha tarefa que se adoita facer en comunidade. Tamén se recollen flores (especialmente pampullos), laranxas e ovos cos que se elaborarán guirnaldas para decorar o maio. Probablemente debido ó recendo, brillo e abundancia é que se escolle o fiúncho como principal elemento decorativo, ademais de por ser símbolo de boa ventura.

• Os contos.

​- Caseime no mes de agosto/ porque había moito pan,/ o forno da miña sogra/ cría o fiollo no vran.

- Pra facer o Maio/ fumos a roubar/ frores e fiúncho,/ quixéronnos matar.

BIBLIOGRAFÍA:

1. Bouza Brey, F. (1929). Cantigas populares da Arousa. Arquivos do Seminario de Estudos Galegos, III, 153-204.
2. Cebrián, J. (2022). Diccionario de plantas medicinales. Editorial Integral.
3.  CEIP de Fonte Escura. (2013, 4 de novembro). A castaña na cultura popular galega. Ceip Fonte Escura.
4.  Fiúncho. (2024, 14 de setembro). En Wikipedia, la enciclopedia libre. https://gl.wikipedia.org/wiki/Fi%C3%BAncho
5.  Instituto da lingua galega. Fiúncho (Foeniculum vulgare Miller). Atlas Lingüístico Galego. USC. https://ilg.usc.es/indices/?m=1975
6. Maestro Fernández, C., et al. (2009). Plantas medicinales españolas. Familia Umbelliferae (Apiaceae). Departamento de Botánica, Facultad de Farmacia, Universidad de Salamanca. Boletín del Instituto de Estudios Giennenses, 200, 13-72.
7. Mosquera Paans, M. (2011). A nosa botica: Plantas medicinais. Editorial Cumio.
8. Quintía, R. (2024). Dicionario dos amuletos galegos. AB ORIGINE.
9. Rodríguez Fernández, B., Gayo Cancelas, C., & Rodríguez Casabiell, J. M. (2007). Plantas útiles de Galicia. Consellería de Medio Ambiente e Desenvolvemento Sostible, Xunta de Galicia.
10. Strabo, W. (2018). Hortulus (Herbario medicinal do Mosteiro de Reichenau) (X. M Vélez, Trad.). Editorial Rinoceronte. (Obra orixinal publicada en 1852).
11. Taboada Chivite, X. (1972). Etnografía galega. Editorial Galaxia.